Čile prije 50 godina - dan koji je promijenio svijet

Stand: 11.09.2023, 18:00 Uhr

Nenad Kreizer, Filip Slavković, Amir Kamber

Kada spomenemo 11.9. svi pomislimo na terorističke napade na SAD 2001. godine. Međutim istog tog datuma nešto ranije, naime 1973. godine, jedan drugi događaj također je promijenio svijet. Puč u Čileu. Zašto? O tome kako ovaj dan još uvijek utječe na Njemačku i jugoistok Evrope Nenad Kreizer razgovara sa sociologom i povjesničarem Galom Kirnom. Filip Slavković pojašnjava šta se ustvari tačno desilo tog 11.9. prije 50 godina. Kakve veze sve to ima s nama i sa svijetom u kojem danas živimo?

Kada spomenemo datum 11. rujna u pravilu svi pomislimo na terorističke napade na SAD 2001. koji su u dobroj mjeri pomaknuli tijek povijesti. Međutim istog tog datuma, ali tridesetak godina ranije, jedan drugi događaj je također promijenio globalne društvene tokove što se također osjeća i dan danas.

Puč u Čileu i svrgavanje demokratski izabranog socijalističkog predsjednika Salvadora Allendea za generaciju šezdesetosmaša postao je ključni događaj u borbi za pravedniji društveni poredak.

Svrgavanje demokratski izabrane socijalističke vlade uz svesrdnu podršku tadašnje američke administracije koja nije htjela dozvoliti, pored Kube, još jednu utjecajnu socijalističku zemlju u Latinskoj Americi, potom dolazak na vlast diktatora Augusta Pinocheta nametnuo je i brojne ekonomske promjene koje se, kada se raspravlja o tomu koji društveni poredak je najbolji, i danas igraju veliku ulogu.

Uprošteno govoreći: s jedne strane demokratski socijalizam, s druge strane tzv. neoliberalni kapitalizam. Pitanja oko veće uloge sindikata i radnika, pravednije raspodjele dobara u društvu a time i boljitak za većinu građana, veći utjecaj države na ekonomske tokove, sve su to aspekti za koje se zalagao Allenede, a koji su nasilno zamijenjeni suprotnim mehanizmima koji ekonomiju, a time i blagostanje građana, prepušta zakonima tržišta.

Borba oko ova dva svjetonazora traje i danas i to ne samo u Latinskoj Americi nego i u velikom dijelu svijeta što na svojoj koži osjećaju naravno i građani Europe.

Postoji li možda ipak neka treća opcija? Gdje se u svakodnevici sukobljavaju ovi, prije svega ekonomsko-politički sustavi i kako se to ogleda konkretno na našu kvalitetu života, o tomu u ovom izdanju podcasta Cosmo bosanski/hrvatski/srpski razgovaram i s povjesničarom i sociologom Galom Kirnom. No prvo ćemo s kolegom Filipom Slavkovićem proanalizirati povijesne konotacije utjecaja puča u Čileu prije 50 godina.

Što se desilo prije 50 godina u Čileu?

Pola veka od puča u Čileu, u Evropi se poprilično zaboravilo na krvavi 11. septembar 1973. kada je Augusto Pinoče, general čije je ime većini nekako ipak ostalo u pamćenju – uz pomoć vojske, državne bezbednosti, nacionalističkih partija i fašističkih pokreta, kao i tajnih službi iz Amerike i Evrope – srušio prvu demokratski izabranu socijalističku vlast u Južnoj Americi.

Filipe, zašto se uopće sjećamo vojnog puča u Čileu? U Južnoj i Centralnoj Americi gotovo da nije bilo ni jedne godine u novijoj povijesti, a da u nekoj od zemalja neka vojna hunta nije bila na vlasti – zašto je Čile onda poseban?

Iskreno, kada mi je iz redakcije stigao imejl da treba da se bavim 11.9. ja uopšte nisam pomislio na Čile nego na Njujork 2001. odnosno napade otetim avionima na Svetski trgovinski centar. Ali, kada sam se u pripremi za ovaj naš podkast udubio u događaje iz 1973, kao i nekoliko godina koje su im prethodile i decenija koje su sledile, mislim da sam shvatio koliki je značaj pre pola veka baš puč u Čileu imao. Mnogi tadašnji i današnjih naučni istraživači smatraju da je time bila pokopana nada levičarskih pokreta da su promene sistema moguće demokratskim putem jer su političke promene u Čileu bile krvavo ugušene.

Što se točno dogodilo?

U Čileu je tri godine ranije na vlast došao socijalista Salvador Aljende. Aljende je bio lekar i levičarski politički aktivista koji je već krajem šezdesetih umalo izabran za predsednika. Komplikovan izborni sistem u Čileu taj izbor mu je omogućio tek krajem oktobra 1970. Aljende je imao podršku levičarskog bloka Narodno jedinstvo a u odsudnom trenutku i dela konzervativaca. Hrišćanski demokrati su podržali njegovu kandidaturu, ponajviše zbog rasta bojazni od politički motivisanog nasilja u zemlji. Nasilje je eksplodiralo tri godine kasnije.

Zašto?

Aljende je vrlo brzo uveo brojne reforme koje su za cilj imale da poboljšaju status širokih ali siromašnih delova stanovništva. Povećane su plate i penzije kao i državni izdaci, recimo za zdravstvo ili u socijalnim oblastima. To je tokom prve godine njegove vladavine dovelo do ekonomskog rasta, zbog pojačane potražnje sve robe. Istovremeno su i cene počele da rastu tako da su druge dve godine pod Aljendeom bile obeležene visokom inflacijom i brojnim drugim privrednim problemima. S jedne strane, povećana potrošnja, jer su siromašni odjednom imali više novca za kupovinu, dovela je do manjka brojne robe. I s druge strane, sve češći su bili protesti i štrajkovi protiv Aljendeove politike.

Tko je protestirao i štrajkao?

Protestovali su predstavnici viših slojeva društva ali su pre svega štrajkovali predstavnici različitih privrednih grana koje su bile u rukama bogatih investitora. Najvažnije je ipak bilo što je Salvador Aljende nacionalizovao velika preduzeća koja su bile vlasništvo malog broja domaćih i različitih stranih kompanija, pre svega američkih. To je, što dokazuju broja dokumenta i u Vašingotnu, i dovelo do toga da su Sjedinjene Države, po nalogu predsednika Ričarda Niksona i njegovog savetnika za nacionalnu bezbednost Henrija Kisindžera, pojačale aktivnosti za rušenje socijalista sa vlasti, a time i Aljendea.

I onda?

U borbi za vlast Aljende je kratkoročno odlučio da 11.9. objavi raspisivanje novih izbora za kasnije u oktobru pa je Pinoče požurio i u rano jutro 11. septembra 1973. pokrenu armiju. Najpre je zauzeto ministarstvo odbrane a uz druge oružane udare pokrenut je i napad na predsedničku palatu. Popodne tog dana sve je već bilo gotovo: vojska je potpuno preuzela vlast i počela da hapsi i ubija pristalice dotadašnje levičarske vlade. Zauzeti su bili i svi mediji. U narednim danima sve levičarske partije i organizacije su zabranjene a rad svih ostalih političkih stranaka su suspendovan. Uvedena je bila diktatura.

A što se dogodilo s predsjednikom?

Salvador Aljende je izvršio samoubistvo pred saradnicima kao svedocima. Ostalima je naložio da napuste predsedničku palatu pre upada vojske. Pre suicida je snimio oproštajnu poruku koja je emitovana na onih nekoliko radija u Čileu koji još nisu bili pod okupacijom vojske. U toj poruci je, pojednostavljeno rečeno, priznao da je izgubljena čileanska bitka za prava socijalno ugroženih, ali je pozvao na dalju borbu za ljudska i prava radnika. Ubio se automatskom puškom koju mu je poklonio kubanski revolucionarni vođa Fidel Kastro.

Dakle, vojna hunta nije ubila Aljendea?

Nije, ali jeste ubila, prema verodostojnim procenama, oko 3.000 ljudi u prve tri godine nakon puča, najveći broj u prvim nedeljama i mesecima. Još oko hiljadu ljudi je, prema različitim izvorima, ubijeno tokom narednih decenija vladavine hunte. Skoro hiljadu i po ljudi se inače i dalje iz tog perioda zvanično vode kao nestali, jer nikada nisu razjašnjene okolnosti pod kojima su, najverovatnije, ubijeni. Ukupno se, prema evidenciji međunarodnih organizacija, više od 40.000 ljudi smatra žrtvama vojne diktature u Čileu – tu se misli ne samo na ubijene nego i na sve one koji su bili oteti, mučeni ili na druge načine zlostavljani. Za sva ta zlodela se inače odgovornom smatra pre svega vojna obaveštajna služba DINA pod vođstvom Manuela Kontrerasa, vernog sledbenika Augusta Pinočea.

Kako je Pinoče uopšte otišao s vlasti?

General Augusto Pinoče je 1990. zvanično napustio mesto šefa države, na koje je postavljan uvek novim pravnim trikovima. Na referendumu dve godine ranije narod nije želeo da mu potvrdi još jedan osmogodišnji mandat. Tokom devedesetih su protiv njega podizane optužnice za zločine, najpre u Španiji pa onda i u drugim državama, ali je on ostao nedodirljiv i umro u Čileu tek 2006.

Da li ga onda tamo smatraju zločincem ili možda čak herojem?

I jedno i drugo. Za većinu stanovništva i brojne levičarske ili progresivne društvene snage, Pinoče i sve što se dešavalo u Čileu od 1973. bili su simboli diktature, zločina i nasilja, fašističke političke orijentacije, ali i ekstremne tzv. neoliberlane ekonomske politike koja je maloj grupi ljudi omogućila ogromno bogatstvo te zemlji osigurala nominalni visoki privredni razvoj. Ta ekonomska politika, koja se u oslanjala na principe ukidanja države i potpunu privatizaciju, gurnula je u siromaštvo većinu Čileanaca i Čileanki koji su protiv nasleđa te ekonomske politike protestovali burno i dugo još nedavno, tokom 2019. i 2020. godine. Tek posle tih višemesečnih demonstracija od pre tri godine došlo je do korenitih promena političkog sistema koje su još veoma nestabilne ali bi trebalo da pomognu uspostavljanju i pravednijeg političkog i ekonomskog sistema i iskrenom suočavanju sa prošlošću, nasiljem i zločinima, u Čileu.

Čile je prvi laboratorij iz kojeg je začet neoliberalizam

Naš gost, sociolog i povjesničar iz Berlina, Gal Kirn smatra da je važnost čileanskog puča upravo u tome što je učinio za neoliberalizam. Točnije, on kaže kako je 1973. je započeo neoliberalizam u kojem živimo i danas. "Čile je prvi laboratorij. Onda se kreće preko čitave Latinske Amerike prema bivšem istoku i rušenju socijalizma."

Osim o tome u kakvoj su vezi gospodarstva kojima upravljaju korporacije i nezavisnost, razgovarao je s nama i o tome je li socijalizam kao ideja propao. Je li Čile donio "recept" za privatizaciju državne imovine, kako je to utjecalo na zemlje nakon raspada Jugoslavije, a kako na Njemačku? Zašto se neoliberalizam nametnuo kao globalni poredak? Postoje li i dalje kapitalističke zemlje koje štite radnike? Na sva ta i još mnoga pitanja odgovorio je u podcastu.

Koji je društveni poredak najpravedniji? Koji ekonomski sustav osigurava najpravedniju raspodjelu dobara unutar jednog društva a time i blagostanje za sve? Treba li država jače utjecati na gospodarske mehanizma i time osigurati socijalnu državu? Borba između ova dva svjetonazora traje i danas, neke zemlje pokušavaju pronaći odgovor u kombinaciji ovih dvaju pristupa. Povijesnu prekretnicu u borbi ova dva sustava označava nasilno svrgavanje demokratski izabrane socijalističke vlade čileanskog predsjednika Salvadora Allendea prije 50 godina. Više o ovom povijesnom događaja ali i o složenoj temi pronalaženja ispravno društvenog poretka poslušajte u cijelom podcastu.